Un enghraifft o hyn yw portreadau o gyflyrau iechyd meddwl difrifol yn y cyfryngau, megis seicosis a sgitsoffrenia, sy’n aml yn ymddangos yn cael eu tanio gan naratifau ffug di-fudd a stigmatig.
Amlinellu’r gwir
Seicosis yw pan fydd unigolyn yn profi realiti yn wahanol i’r rhai a ystyrir yn ‘nodweddiadol’, ac mewn cymdeithas, a fe’i nodweddir gan rithdybiaethau, rhithweledigaethau, ac ymddygiad a ystyrir yn anarferol.
Beth yw rhithdybiau a rhithweledigaethau?
Mae rhithdybiau yn gredoau cadarn neu sefydlog mewn rhywbeth, er gwaethaf tystiolaeth anghyson, ac nid ydynt yn cael eu rhannu gan eraill.
Mae rhithweledigaethau yn bethau y gellir eu gweld neu eu clywed ond nad ydynt yn real. Yn aml, gall rhithweledigaethau gynnwys synhwyrau eraill, ond y ffurf fwyaf cyffredin yw rhai clywedol (e.g., synau neu leisiau).
Beth yw sgitsoffrenia?
Mae sgitsoffrenia yn gyflwr iechyd meddwl difrifol, a nodweddir gan seicosis ac amryw o symptomau negyddol eraill. Mae’r symptomau hyn yn cynnwys tynnu allan o gymdeithas, llai o ymateb emosiynol a llai o gymhelliant. Er y gall symptomau seicosis fynd a dod trwy gydol bywyd rhywun, y symptomau negyddol hyn sy’n barhaus ac yn aml yn cael yr effaith fwyaf dwys.
Ond sut yn union y mae sgitsoffrenia a seicosis yn cael eu portreadu mewn ffilmiau ac ar y teledu, a pha mor gywir yw hi i realiti byw gyda’r cyflwr iechyd meddwl difrifol hwn?
Gan ddefnyddio astudiaeth a edrychodd ar 41 o ffilmiau a oedd yn cynnwys prif gymeriad â sgitsoffrenia,byddwn yn edrych ar y portreadau mwyaf cyffredin yn y cyfryngau o seicosis, ac yn taflu goleuni ar eu portreadau anghywir.
Roedd bron i 33% o’r cymeriadau yn llofruddiol
Mewn gwirionedd, dim ond tua 30 o 600 o symudiadau y DU sy’n cael eu cynnal bob blwyddyn gan bobl â sgitsoffrenia. Pan ystyriwch fod tua 685,000 o bobl â sgitsoffrenia yn y DU, mae hyn yn cyfateb i lai na 0.005%.
Cafodd y rhan fwyaf o gymeriadau eu portreadu fel rhai treisgar neu rai sy’n berygl iddyn nhw eu hunain neu i eraill, a bu farw 25% trwy hunanladdiad.
Mae cyfran y troseddau treisgar mewn cymdeithas y gellir eu priodoli i sgitsoffrenia yn llai na 10%.
Mae’r risg o drais yn y rhai â seicosis yn debyg i’r rhai heb seicosis, wrth ystyried lefelau defnyddio sylweddau. Mewn gwirionedd, mae pobl â chyflyrau iechyd meddwl difrifol, fel sgitsoffrenia, yn fwy tebygol o ddioddef trais.
Mae’n wir, fodd bynnag, fod cyfraddau uchel o hunan-niweidio ymhlith pobl â sgitsoffrenia, ac yn amcangyfrifir mai 10% yw’r gyfradd hunanladdiad mewn oes ymhlith y rhai â sgitsoffrenia.
Symptomau cadarnhaol oedd yn cael eu portreadu amlaf, gydag ychydig iawn o symptomau negyddol yn cael eu portreadu
Dangosodd y data mai dim ond tua 19% o ffilmiau oedd yn dangos ymateb emosiynol is, a 5% yn dangos diffyg cymhelliant. Mewn gwirionedd, mae symptomau negyddol yn fwy cyffredin na phositif, gyda thua 60% o bobl â sgitsoffrenia yn arddangos y rhain. Yn ogystal, symptomau negyddol fel arfer yw’r arwydd cyntaf o sgitsoffrenia, ond maent hefyd yn digwydd ar draws diagnosis eraill.
Yn ogystal, er mai symptomau negyddol fel arfer yw’r arwydd cyntaf o sgitsoffrenia, maent hefyd yn digwydd ar draws diagnosis eraill.
Nododd tua 25% o ffilmiau fod profiadau trawmatig yn gysylltiedig â datblygu sgitsoffrenia
Damcaniaethir y gallai profiadau niweidiol yn ystod plentyndod gynyddu risg person o ddatblygu sgitsoffrenia.
Fodd bynnag, mae tystiolaeth sylweddol o sail fiolegol ar gyfer sgitsoffrenia, a dyma beth mae triniaethau wedi’u cyffurio yn ceisio targedu.
Roedd y triniaethau a ddangoswyd yn ymledol, fel therapi electrogynhyrfol neu’n cynnwys cael eu gwella gan empathi
Mae’r driniaeth ar gyfer sgitsoffrenia fel yr argymhellir gan ganllawiau NICE yn gyfuniad o feddyginiaeth a therapi seicolegol, ac nid ydynt yn argymell therapi electro-gynhyrfol (ECT) ar gyfer rheoli’r cyflwr. Argymhellir ECT dim ond er mwyn gwella yn gyflym ac yn y tymor byr, ar ôl i’r holl opsiynau triniaeth eraill fethu, neu os yw’r sefyllfa’n peryglu bywyd.
Yn ogystal, er bod empathi a thosturi yn chwarae rhan allweddol wrth ddatblygu perthynas therapiwtig, dim ond un agwedd ar driniaeth yw hon.
Portreadwyd 17% yn ddawnus, naill ai trwy greadigrwydd neu athrylith ddeallusol
Tra bod enghreifftiau o sgitsoffrenia ac athrylith yn bodoli yn ein cymdeithas (e.e. John Nash Jr. a bortreadir yn A Beautiful Mind, a Nathaniel Anthony Ayers Jr. a bortreadir yn The Soloist), maent yn brin.
Mewn gwirionedd, mae llawer o bobl â sgitsoffrenia yn profi symptomau negyddol a phroblemau gyda’u cof a’u sylw a all ei gwneud yn anodd, ond nid yn amhosibl, i ragori ar y lefel hon.
Pwysigrwydd portread gonest
Mae darluniau o brofiadau gwirioneddol o sgitsoffrenia yn arfau gwerthfawr ar gyfer hybu ymwybyddiaeth y cyhoedd. Fodd bynnag, mae gwaith ymchwil diweddar wedi canfod bod llawer o erthyglau newyddion yn defnyddio iaith graffig wrth adrodd am droseddau treisgar a gyflawnwyd gan y rhai â sgitsoffrenia.
Mae’r cynrychioliadau hyn yn debygol o atgyfnerthu ofn y diagnosis hwn ymhlith y cyhoedd, a’r rhai sydd â sgitsoffrenia. Yn enwedig gan fod y boblogaeth gyffredinol yn fwyaf tebygol o gael gwybodaeth am y diagnosisau hyn gan y cyfryngau.
Yn 2016, bu Cyfarwyddwr yr NCMH, yr Athro Ian Jones, yn gweithio ochr yn ochr â Clare Dolman, eiriolwr dros iechyd meddwl menywod ac ymchwilydd â phrofiad byw, ac awduron y BBC, i ddatblygu llinell plot yn dangos seicosis ôl-enedigol mewn modd cywir ar gyfer ei rhaglen opera sebon hirsefydlog, EastEnders.
Gwyliodd dros 10 miliwn o bobl y bennod yn cynnwys cymeriad Lacey Turner, Stacey Slater, ac o ganlyniad, gwelodd Action on Postpartum Psychosis eu cyswllt cyhoeddus yn cynyddu 400%.
Mae hyn yn dangos yr effaith y gall portreadau cywir o gyflyrau iechyd meddwl difrifol yn y cyfryngau adloniant ei chael, a phwysigrwydd defnyddio gwaith ymchwil i gefnogi hyn yn gadarnhaol.
At hynny, gwnaethom gynnal gweminar yn trafod sgitsoffrenia, seicosis, profiad bywyd a gwaith ymchwil i nodi Diwrnod Ymwybyddiaeth Sgitsoffrenia 2023 sydd ar gael i’w wylio nawr.
Mae’r NCMH ar hyn o bryd yn ymchwilio i brofiadau o ystod eang o gyflyrau iechyd meddwl.Gallwch gymryd rhan heddiwa’n ni i wneud gwahaniaeth nawr.
Rhagor o wybodaeth
NCMH | Cymerwch ran yn ein hastudiaeth ar-lein
NCMH | Sgitsoffrenia a Seicosis: sut y gall gwaith ymchwil wneud gwahaniaeth
Taflen NCMH | Sgitsoffrenia
BBC | Jonny Benjamin: How I went from suicide attempt to MBE